Bạn đang bị theo dõi bởi quảng cáo trực tuyến mỗi khi lướt mạng?
Bạn có bao giờ cảm thấy lạ lùng khi nói chuyện với bạn bè về một chủ đề nào đó, và ngay lập tức trên điện thoại xuất hiện quảng cáo trực tuyến liên quan? Điều này khiến nhiều người tin rằng smartphone đang nghe lén mình. Nhưng sự thật không hẳn là như vậy. Trong bài viết này, hãy cùng Techie tìm hiểu tại sao quảng cáo cá nhân hóa xuất hiện, cách dữ liệu của bạn bị thu thập, và làm thế nào để bảo vệ quyền riêng tư.
Điện thoại không nghe lén
Có một sự nhầm lẫn phổ biến là điện thoại luôn bật micro để theo dõi người dùng. Thực tế, không có bằng chứng nào cho thấy điều đó xảy ra. Các nghiên cứu độc lập, điển hình như nghiên cứu của Northeastern University năm 2018, không tìm thấy điện thoại thu âm bí mật để phục vụ quảng cáo. Những gì họ phát hiện chỉ là các trường hợp ghi màn hình hoặc tải ảnh, video lên cho bên thứ ba khác.
Bên cạnh đó, pháp luật nghiêm cấm việc ghi âm các cuộc trò chuyện mà không có sự đồng ý của những người liên quan. Do vậy, việc sử dụng tính năng nghe lén cho mục đích quảng cáo là điều bất khả thi về mặt pháp lý. Hành vi ghi âm người dùng khi chưa được cho phép có thể dẫn đến những hậu quả pháp lý nghiêm trọng. Các chuyên gia trong lĩnh vực quảng cáo cũng khẳng định rằng điện thoại không nghe lén người dùng. Việc quảng cáo xuất hiện đúng thời điểm thực chất là kết quả của việc phân tích dữ liệu hành vi và các thuật toán dự đoán, chứ không phải do thiết bị ghi lại như nhiều người đã nói.
Vì sao quảng cáo luôn “đúng ý” đến kỳ lạ?
Cảm giác như điện thoại đang nghe lén thực chất xuất phát từ cách các hệ thống quảng cáo trực tuyến vận hành. Những thuật toán đứng sau không cần nghe bạn nói, mà chỉ cần theo dõi thói quen sử dụng Internet, thu thập từng mẩu dữ liệu nhỏ để phác họa chân dung người dùng với độ chính xác đến mức đáng kinh ngạc. Dưới đây là bốn yếu tố lý giải vì sao quảng cáo lại có thể được cá nhân hóa đến như vậy:
Nền tảng quảng cáo trực tuyến
Instagram, Facebook, YouTube hay TikTok chính là các nền tảng quảng cáo chính hiện nay. Chúng theo dõi mọi thao tác của bạn trong ứng dụng: bạn dừng lại xem video gì, bấm thích bài nào, theo dõi ai, lưu nội dung gì, hay tìm kiếm điều gì. Không chỉ vậy, nền tảng còn có thể ước tính vị trí của bạn, biết loại điện thoại bạn dùng, ngôn ngữ, thậm chí cả khung giờ bạn hay online.
Mỗi khi bạn mở một ứng dụng, một phiên đấu giá quảng cáo tự động sẽ diễn ra chỉ trong tích tắc để quyết định quảng cáo nào được hiển thị. Hệ thống sẽ chấm điểm dựa trên giá thầu, chất lượng nội dung và khả năng bạn sẽ tương tác với quảng cáo đó. Thậm chí, đôi khi một quảng cáo có giá thầu thấp hơn vẫn có thể chiến thắng, đơn giản vì thuật toán dự đoán rằng bạn sẽ nhấn vào nó.
Nhà quảng cáo
Đằng sau mỗi banner hay video bạn thấy khi lướt mạng, đều có một nhà quảng cáo đứng sau đó. Nhà quảng cáo đó có thể là một cá nhân, một thương hiệu hay một tổ chức nào đó. Họ đặt ra mục tiêu rõ ràng: muốn bạn bấm vào, mua hàng, quyên góp hay chỉ đơn giản là ghi nhớ tên thương hiệu.
Khi triển khai quảng cáo trực tuyến, họ sẽ nạp ngân sách, thêm nội dung (hình ảnh, video, bài viết…) lên nền tảng, rồi để hệ thống tự động đấu giá vị trí hiển thị. Nhiều nhà quảng cáo còn cung cấp danh sách khách hàng cũ bao gồm email hoặc số điện thoại của những người từng mua hàng. Từ tập dữ liệu đó, hệ thống tiếp tục mở rộng ra những người có hành vi tương tự gọi là tệp khách hàng giống nhau.
Nhà cung cấp danh tính
Bạn có bao giờ thấy quảng cáo xuất hiện trên laptop chỉ vài giờ sau khi bạn vừa xem sản phẩm đó bằng điện thoại không? Đó chính là nhờ các nhà cung cấp danh tính đang âm thầm thu thập thông tin thiết bị của bạn. Họ có nhiệm vụ ghép nối thông tin rời rạc từ nhiều thiết bị khác nhau để xác định rằng chiếc điện thoại bạn đang dùng, chiếc laptop bạn làm việc và chiếc TV trong phòng khách có thực sự thuộc về cùng một người, hoặc cùng một hộ gia đình.
Nhờ sự kết nối này, hệ thống quảng cáo có thể theo dõi hành trình mua hàng của bạn một cách liền mạch: từ lúc bạn xem quảng cáo trên điện thoại, đến khi bạn ra quyết định mua bằng laptop. Điều đáng nói là họ làm được tất cả những điều đó mà không cần biết tên thật của bạn, chỉ thông qua dữ liệu hành vi và thiết bị.
Các công ty môi giới dữ liệu
Đây là những người buôn dữ liệu đứng sau ngành quảng cáo trực tuyến. Các công ty như LiveRamp, Acxiom, TransUnion thu thập dữ liệu từ vô số nguồn: ứng dụng, website, chương trình thành viên, hay thẻ khách hàng thân thiết tại cửa hàng.
Họ phân loại người dùng vào các nhóm như “vừa mua nhà,” “chủ thú cưng,” “đang tìm xe hơi,” rồi bán hoặc cho thuê lại dữ liệu này cho các nhà quảng cáo. Dù thông tin này được gọi là “vô danh,” nhưng khi được ghép lại với tài khoản thật, nền tảng hoàn toàn có thể quyết định chính xác thời điểm và loại quảng cáo bạn sẽ nhìn thấy.
Khi các trợ lý ảo từng “nghe nhầm” người dùng
Năm 2019, một nhà thầu của Apple tiết lộ rằng họ thường xuyên nghe lại các bản ghi âm giọng nói của người dùng. Đó là những đoạn ghi âm riêng tư như giao dịch ma túy hay hoạt động tình dục. Những đoạn ghi này được dùng cho mục đích đánh giá chất lượng để cải thiện khả năng nhận diện của trợ lý ảo Siri. Sau khi sự việc bị phanh phui và gây phản ứng dữ dội, Apple đã xin lỗi, tạm dừng chương trình và sau đó chuyển sang cơ chế người dùng tự chọn tham gia. Đến năm 2025, Apple chấp nhận dàn xếp vụ kiện nhưng vẫn khẳng định không làm sai, đồng thời nhấn mạnh rằng dữ liệu âm thanh Siri không bao giờ được dùng cho quảng cáo.
Cũng trong năm đó, một đài truyền hình Bỉ phát hiện các nhà thầu bên ngoài có thể nghe trích đoạn ghi âm của Google Assistant. Các báo cáo khác cho thấy Amazon cũng từng để nhân viên nghe lại một số đoạn ghi của Alexa, hoặc như Facebook cũng từng trả tiền cho đối tác để chuyển lời nói thành văn bản từ các đoạn hội thoại mà người dùng đã đồng ý ghi.
Dù không sử dụng dữ liệu để phục vụ quảng cáo trực tuyến nhưng các sự kiện trên đã khiến người dùng mất niềm tin. Giờ đây, các công ty đều khẳng định chỉ thu âm khi bạn nói “Hey Siri” hoặc “OK Google”, và dữ liệu được xử lý trực tiếp trên thiết bị.
Quảng cáo trực tuyến sống nhờ dữ liệu của bạn
Dữ liệu chính là nhiên liệu của quảng cáo trực tuyến. Mỗi hành động bạn làm như là tìm kiếm, nhấn thích, mua hàng, xem video đều được thu thập và phân tích để vẽ nên chân dung số của bạn. Nhà quảng cáo dùng chân dung đó để nhắm quảng cáo đúng người, đúng thời điểm. AI và big data là bộ não đứng sau hệ thống, dự đoán chính xác khi nào bạn có khả năng mua hàng cao nhất. Nói cách khác bạn không cần nói gì, bởi mọi hành động đều là lời nói với thuật toán.
Chính bộ não bạn khiến bạn tin rằng điện thoại nghe lén
Cảm giác điện thoại đang đọc được suy nghĩ thật ra không chỉ đến từ công nghệ, mà còn từ não bộ của chính chúng ta. Một khi bạn bắt đầu nghĩ về điều gì đó, bạn sẽ thấy nó xuất hiện khắp nơi. Hiện tượng này được gọi là ảo giác tần suất (frequency illusion), hay còn có tên khác là hiệu ứng Baader–Meinhof. Nhà ngôn ngữ học Arnold Zwicky là người đặt ra thuật ngữ này: khi bạn chú ý đến điều gì mới, não bạn sẽ tự động bắt sóng nó ở khắp mọi nơi.
Micro luôn bật nhưng không phải để nghe lén
Smartphone của bạn luôn có micro ở chế độ chờ để kích hoạt trợ lý ảo, nhưng điều đó không có nghĩa là thiết bị đang ghi âm liên tục. Nếu thật sự có chuyện nghe lén, bạn sẽ nhận ra ngay pin cạn nhanh bất thường, dữ liệu mạng tăng đột biến, và máy chủ sẽ đầy ắp âm thanh gửi về. Thực tế, chưa từng có bằng chứng nào cho thấy điều đó xảy ra.
Tương tự, những chiếc loa thông minh như Alexa hay Google Home chỉ lắng nghe khi nghe thấy từ kích hoạt như “Hey Siri” hay “Hey Google”. Theo Amazon, các thiết bị Echo phát hiện tín hiệu này hoàn toàn cục bộ, và chỉ khi được kích hoạt. Chúng sẽ gửi một đoạn âm thanh ngắn lên đám mây để xử lý. Người dùng hoàn toàn có thể xem lại, xóa bỏ, hoặc tắt hẳn tính năng này bất cứ lúc nào.
Cải tiến quảng cáo trực tuyến nhờ AI
Trước đây, quảng cáo trực tuyến dựa vào cookie để theo dõi người dùng trên web. Nhưng khi thế giới chuyển sang ứng dụng di động, cookie dần bị thay thế bởi ID quảng cáo, dữ liệu định danh và giờ là trí tuệ nhân tạo (AI). AI không chỉ chọn thời điểm hiển thị, mà còn tự viết nội dung, phân tích cảm xúc, và học thói quen tiêu dùng để hiển thị quảng cáo đúng tâm trạng bạn nhất. Vì thế, bạn cảm giác như điện thoại biết mình nhưng thực ra là AI đang dự đoán cảm xúc dựa trên hành vi của bạn.
Cách tự bảo vệ bản thân khỏi quảng cáo trực tuyến
Trong thời đại mọi hành động online đều để lại dấu vết, việc bạn kiểm soát dữ liệu của mình trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Mỗi lần duyệt web hay mở ứng dụng, bạn đang gửi thông tin về sở thích, thói quen và thậm chí là vị trí của mình đến các nền tảng và nhà quảng cáo. Hiểu được điều này, bạn có thể bắt đầu bằng việc nhận biết và hạn chế những dữ liệu không cần thiết mà mình vô tình chia sẻ.
Trên điện thoại hay máy tính, việc rà soát quyền truy cập, giới hạn vị trí, tắt mic/camera khi không cần. Hơn nữa, bạn hãy kiểm tra những ứng dụng không còn dùng, sẽ giúp bạn đóng bớt những rủi ro mà dữ liệu có thể rò rỉ. Những bước đơn giản này không biến bạn thành vô hình, nhưng ít nhất bạn đã tạo ranh giới với các hệ thống quảng cáo.
Một cách hiệu quả khác là giảm bớt số ứng dụng và dịch vụ bạn dùng. Mỗi ứng dụng không cần thiết là một nơi thu thập dữ liệu. Khi phải cung cấp quyền hay thông tin, hãy chỉ nhập những gì thật sự cần. Bạn cũng có thể xuất dữ liệu, yêu cầu xóa hoặc hạn chế chia sẻ thông tin từ các nền tảng lớn. Những hành động nhỏ nhưng giúp giảm đáng kể khả năng hệ thống dự đoán và hiển thị quảng cáo đúng lúc dựa trên hành vi của bạn.
Thực tế, điện thoại không nghe lén bạn, quảng cáo “đúng ý” chỉ là kết quả của dữ liệu hành vi, thuật toán dự đoán và cả cách não bộ chúng ta tiếp nhận thông tin. Việc hiểu rõ cơ chế này không chỉ giúp xóa bỏ nỗi lo bị theo dõi, mà còn cho phép bạn chủ động hơn trong việc bảo vệ quyền riêng tư.
>>> Xem thêm: Phong trào Luddite thời hiện đại: khi gen Z anti công nghệ